poniedziałek, lipca 16, 2007

W oparach języka - odcinek 3

Tuszę (jak mawiano w czasach, gdy anoreksja nie była jeszcze obowiązkowa), iż nie znudziłem jeszcze Mego Łaskawego Czytelnika tą szwedzką gramatyką. Gdyby trzeba było przypomnieć, po co to robię - wyjaśniam, że w języku tego niewielkiego, acz postępowego kraju dostrzegam nie mniej postępowych cech, niż w jego polityce społecznej. Co staram się tu wykazać, a ponieważ ten język nie jest w Polsce szeroko znany, więc muszę się nieco pobabrać w gramatycznych szczegółach. No dobra, jedziemy dalej.

Zastanawiałeś się kiedyś, O Czytelniku, dlaczego amerykański Anderson czy Carlson ma jedno "s", a szwedzki dwa? Zapewne nie, bo przecież każdy z nas ma tysiące większych życiowych problemów. Jednak tak rzeczywiście jest i niektórzy w wolniejszej chwili próbowali ten dziwny fenomen zrozumieć. A czy potrafisz sobie wyobrazić kraj, gdzie tak z 30 procent córek jest synami? Takim krajem jest właśnie Szwecja, jak zresztą i inne kraje skandynawskie, z wyjątkiem Islandii.

Po angielsku Anderson, czy powiedzmy Parsons, to po prostu jakiś dźwięk i nic to specjalnie nie nie zastanawia, nad tym, że kiedyś oznaczało to "syn faceta o imieniu Anders", a np. Parsons to "syn proboszcza" (parson's son). (No bo co to w ogóle miałoby być ten "anders"? Nasz generał tam się raczej wielu ludziom nie kojarzy.)

Całkiem inaczej jest w Szwecji, gdzie tego typu nazwiska stanowią naprawdę ogromną część wszystkich nazwisk. Wystarczy rzucić okiem na książkę telefoniczną Sztokholmu, gdzie ciągną się dziesiątkami strony samych Larsów Carlssonów i Carlów Larssonów. Zaś Larsson to całkiem dosłownie "syn Larsa" (czyli Łazarza) napisany i wymawiany dokładnie tak samo, tylko zbity w jedno słów. Normalnie byłoby to Lars son.

Tak jak Carlsson to zbitka z Carls son, gdzie Carl to imię Karol (pisane zresztą różnie, często przez "K", więc i nazwiska piszą się różnie), son to "syn", zaś pomiędzy nimi jest jeszcze "s", które doczepione do rzeczownika oznacza... Po łacinie nazywa się ten przypadek genetivus, po polsku zaś jakoś inaczej, ale w tej chwili nie kojarzę. W każdym razie oznacza posiadanie - że "syn jest Karola". Całkiem jak angielski Saxon genetive, tyle że normalnie nawet żadnego apostrofu tam nie ma.

A więc cała masa Szwedek jest "synami" swoich przodków i trudno przypuścić, by nie miało to żadnego wpływu na ich, oraz ich otoczenia, postrzeganie spraw płci. Że nie jest to sprawa całkiem bez znaczenia, sugerują np. działania feministek, które buntują się przeciw tej "męskiej dominacji", przybierając zamiast powiedzmy Larsson nazwisko Larsdotter, czyli "córka Larsa". (Co i tak wydaje się półśrodkiem, bo powinny zostać córką jakiejś autentycznej lub wyimaginowanej pra-pra-babki, a nie pra-pra-dziadka. A swoją drogą, całkiem ściśle to powinno być Larssdotter.) Taką właśnie formę mają żeńskie nazwiska tego typu (a innych tam chyba nie ma) na Islandii: kończą się na -dottir.

Zmiana nazwiska w Szwecji jest tak tanią i prostą sprawą, że te feministki naprawdę nie muszą się specjalnie rujnować. Z drugiej strony zabawny i dość symptomatyczny jest fakt, że spotkałem kiedyś w Szwecji chłopaka, który nosił nazwisko Kowalska (czy jakoś tak, w każdym razie żeńska forma polskiego nazwiska na -a). Mamusia, z całą pewnością Polka, nie wysiliła się, by dać mu za parę groszy męskie nazwisko.

Całkiem prawdopodobnie nawet dumna była, że tak skutecznie zaciera ślady wielotysięcznego uciśnienia kobiet przez patriarchat. (Rodzima emigracja do Szwecji, jej poglądy i tak dalej, to już inny temat, ale także włosy stają na plecach i wszędzie.) Albo po prostu uważała, że "jak to - matka i syn mieli by mieć inne nazwiska? Przecież tutaj tego nikt nie zrozumie!" Co w sumie na jedno wychodzi, zgoda?

Żeby zakończyć sprawę cech szwedzkiego języka sprzyjających "równouprawnieniu" mam jeszcze jedną gramatyczną kwestię. Otóż niektóre słowa mają po szwedzku końcówki sugerujące płeć żeńską, choć są to słowa dość nieliczne. Np. kvinna czyli "kobieta", kończy się na -a, czyli i tak dużo lepiej niż angielski krewniak tego słowa, czyli queen ("królowa"). Także np. flicka, czyli "dziewczynka" (rzadziej "dziewczyna", wym. z grubsza "flika"), plus sporo słów oznaczających najstarszy zawód świata w różnych odcieniach i wersjach.

Tyle, że obecnie flicka już prawie nikt nie mówi - zastępuje to słowo tjej (wym. siej), pochodzące z żargonu więziennego, i wszystkie "równe babki" są taraz tjejer, niezależnie od wieku. Zaś te określenia z dziedziny najstarszego zawodu świata czasem występują jako dumne emblematy feminizmu i synonimy "kobiety wyzwolonej".

Niektóre formy przymiotników mają też końcówki zależne od płci desygnatu, i tak np. "ten męski mężczyzna" to den manlige mannen, zaś "ta kobieca kobieta" to den kvinnliga kvinnan. (Jakkolwiek surrealistycznie i męsko-szowinistycznie by te określenia w tamtym języku nie brzmiały.)

Tak jest, zgoda, oficjalnie. Bo w realu to już od kilkudziesięciu lat te formy w normalnym języku zanikają i dzisiaj "ten męski mężczyzna" to już niemal zawsze den manliga mannen, a więc zasadniczo facet zniewieściały. Cóś jak "ta męska mencizna". Zaś używanie tradycyjnych, gramatycznie poprawnych form praktycznie klasyfikuje już dzisiaj człowieka jako dinozaura i męską szowinistyczną świnię.

Z przymiotnikami wiążą się nazwy pewnych zajęć i zawodów, które także w szwedzkim są dość specyficznie traktowane. Taki na przykład "opiekun niedźwiedzi" to björnskötare (wym. z grubsza: bjernszötare), zaś "pielęgniarka" to sjuksköterska (wym. z grubsza: szjukszöteszka).

Nic w tym by nie było dziwnego, gdyby nie to, że obecnie naprawdę spora część tych "pielęgniarek" to faceci (w pewny sensie) i władze wyraźnie mają ogromną satysfakcję z tego, że wreszcie faceci muszą nosić babskie nazwy. Nie potrafiłbym Ci Czytelniku opisać, jak tarzaliśmy się ze śmiechu spotykając się z tym po raz pierwszy, krótko po przyjeździe do skandynawskiego raju. (Drugi raz się aż tak śmialiśmy słysząc o tym, także wkrótce po przyjeździe do Szwecji, że można zgwałcić własną żonę i że to jest nielegalne. Dzisiaj to już chyba nikogo by nie rozśmieszyło.)

Ostatnie akapity zatrąciły nieco o kwestię poniekąd przeciwną do tej, którą w tej chwili staram się przedstawić - czyli o wpływ różnych inżynierów społecznych, uszczęśliwiaczy świata i postępowców na język. W Szwecji jest tego naprawdę sporo i byłoby o czym pisać, ale tę kwestię muszę jednak zostawić teraz na boku, ponieważ rozsadziłoby mi to cały tekst. Może innym razem.

A teraz powiedz Czytelniku szczerze i z głębi serca - czy żyjąc w takim świecie i mówiąc takim językiem, trudno jest nabrać przekonania, iż "płcie różnią się jedynie jedną malutką rzeczą, o której nie warto w ogóle wspominać"? (Taki jest bowiem np. sztandarowy argument zwolenników tzw. "kapłaństwa kobiet", licznie i skutecznie grasujących po Szwecji.)

Przedstawiłem już pokrótce związki szwedzkiego języka z tzw. równouprawnieniem. Należałoby dodać, że b. podobnie musi się przedstawiać sytuacja innych skandynawskich języków i tamtejszego równouprawnienia, choć, mimo braku wystarczającego materiału badawczego, podejrzewam, iż Szwecja jednak tu przoduje.

Druga sprawa jest taka, że fakty, które tu przedstawiłem - te gramatyczno-słownikowe - mogą się wydać szokujące, albo też nie. Jeśli ktoś naprawdę dobrze zna angielski i obecne realia społeczne w mówiących po angielsku krajach zachodnich, to stwierdzi, iż angielski mniej więcej w podobnym stopniu "sprzyja równouprawnieniu" (jeżeli przyjąć naszą roboczą hipotezę o związku tych dwóch zjawisk), zaś równouprawnienie w USA daje się już może porównać ze szwedzkim, jeśli czasem go nie przewyższa. O angielskim jeszcze będzie (Deo volente.)

Jeśli ktoś miałby zacząć odczuwać rozczarowanie, że nie było dość powodu, by męczyć się z taką ilością szwedzkiej gramatyki i słownictwa, nie mówiąc już o anegdotkach i lokalnym kolorycie, to mam jednak coś na swoje usprawiedliwienie. Może w sprawach damsko-męskich szwedzki, choć absolutny leader, nie zasługuje aż na taką uwagę. Jednak ten język ma inne "zalety", całkiem wyjątkowe, dzięki którym jak żaden inny sprzyja kolektywizmowi, a także wierze w postęp. I w tej dziedzinie, o ile wiem, nie ma już żadnej absolutnie konkurencji!

A więc nie tylko - O Mój Czytelniku Nad Czytelnikami! - nie zmarnowałeś czasu na te językowe studia, ale będziesz z nich jeszcze miał korzyść przy poznawaniu nowych, całkiem niesamowitych i przez nikogo chyba dotąd nie odkrytych tajemnic. A więc, Deo volente, do następnego razu!

triarius
---------------------------------------------------
Caeterum lewactwo delendum esse censeo.