Kiedy mówimy... POSTĘP

W niedawnej forumowej dyskusji przeciwnik zadał mi takie oto prowokacyjne pytanie:

A dlaczego miałoby być po staremu? Po staremu do jakiego stopnia? Na poziomie jaskiń, lepianek, pańszczyzny, rękopisów i czworoboków piechoty ustawionych naprzeciwko kawalerii? Więc, jak może być po staremu ze wszystkim innym?

Sprowokowało mnie to do zastanowienia się nad kwestią postępu głębiej niż dotychczas. Stwierdziłem, ze naprawdę trudno mi tak z głowy określić, jaki jest mój stosunek do czworoboków piechoty czy rękopisów. Z pewnością nie jest on wcale jednoznaczny, wbrew intencjom zapewne mojego oponenta, który z pewnością spodziewał się oburzonego protestu z mojej strony. Mnie jednak słowo “postęp” zbyt wielkim entuzjazmem jakoś nie napawa, a wizja lepianek i kawalerii nie wywołuje morskiej choroby. Feler jakiś zapewne.

Postanowiłem zatem sprecyzować moje własne, jak zawsze prywatne, poglądy na sprawę postępu, a przy okazji podzielić się z ewentualnymi Czytelnikami potem i łzami, które mnie, miejmy nadzieję, doprowadzą do jakichś sensownych konkluzji.

Warto może na początek określić, z jakimi poglądami na sprawę postępu przystępuję do tego żmudnego (oby nie za bardzo) procesu sondowania własnej kory mózgowej i własnej, powiedzmy – duszy. Te moje wyjściowe poglądy w dużym skrócie określiłbym następująco:

Teoretycznie powinienem rozpocząć badanie swej duszy od zrzucenia z niej wszelkich przyodziewków, w rodzaju ideologicznych poglądów, aby niczym szlachetny dzikus Jana Jakuba, albo Wenus Boticellego, stanąć nago oko w oko z problemem. Jednak takie tworzenie nowego człowieka to naprawdę ambitne zadanie, które lepiej chyba pozostawić ludziom metafizycznie nieustraszonym, na przykład trockistom, czyli choćby prawodawcom Unii Europejskiej.

Ja na razie wysonduję swoją korę mózgową i duszę takie, jakie one w tej chwili są. Są zaś prawicowe, przynajmniej zgodnie z moją własną tego pojęcia rozumieniem. Jeśli Muzy okażą się łaskawe, to potem spróbuję może odrodzić się w postaci szlachetnego dzikusa, tabuli rasy wszelkich ideologii, i zobaczyć, do czego mnie to w zderzeniu ze słowem “postęp” doprowadzi.

Prawicowość a postęp zatem... Jasnym jest dla mnie, że prawicowość z pewnością nie daje się pogodzić z przesadnym entuzjazmem dla “postępu”, z jego fetyszyzowaniem, czy choćby z wiarą w jego nieuniknioną konieczność lub wieczne trwanie. Takie poglądy są, z definicji niemal, lewicowe.

Dlaczego? Ponieważ prawdziwa lewicowość – czyli nie (wedle określenia Oswalda Spenglera) “po prostu kapitalizm klas niższych” (ściśle biorąc to był socjalizm, ale nam wystarczy), tylko quasi-religijne lewactwo, zawsze zawiera w sobie, i to jako bardzo istotny element, wiarę w możliwość (a często i nieuchronność) osiągnięcia przez ludzkość stanu, w którym wszystkie praktycznie problemy zostaną rozwiązane i który będzie już trwał na wieki wieków.

Nie jest to oczywiście to samo, co religijna wizja raju, ponieważ ten lewacki raj ma być w tym, widzialnym świecie. To naprawdę zasadnicza różnica – dla lewaków oczywiście ogromnie pozytywna, dla ludzi o przeciwnych przekonaniach – wręcz przeciwnie (i nie trzeba wcale w tym celu być religijnym).

Od starożytnej wizji złotego wieku ta lewacka wiara w szczęśliwą utopię różni się oczywiście umieszczeniem w przyszłości, a nie w przeszłości. Nie będę tu wchodził głębiej w analizę istoty lewactwa, wspomnę jedynie że jego immanentny utopizm jest ściśle związany, a być może nawet wynika, z jego quasi-religijności – konkretnie gnostycyzmu. Z powyższego wywodu powinno wynikać jasno i wyraźnie, że dla lewaka postęp jest:

patrząc wstecz w historii – po prostu faktem (choć teoretycznie możliwe jest lewactwo nie wyznające tego poglądu, w końcu naprawdę ważna dla lewaka jest przyszłość, nie przeszłość)

patrząc w przyszłość:

* możliwy
* pożądany
* często nieunikniony
* osiągnie kiedyś swój kres w stanie powszechnej szczęśliwości (z reguły bardzo mgliście określonym), a wtedy nie wiadomo, jak będzie z postępem, tyle, że to nie będzie już przecież miało większego znaczenia

Dodać można, że dla lewaka postęp w chwili obecnej też ma miejsce, choć nie musi być widoczny, kiedy krótkoterminowy trend wydarzeń nie biegnie w tym samym kierunku, co ostateczny trend do utopii powszechnej szczęśliwości.

Oczywiście nie twierdzę, że każdy lewacki ruch, w tak jednoznaczny sposób wyraża swój stosunek do postępu. Twierdzę jednak, że muszą one, choćby implicite, występować, by dany ruch mógł słusznie zostać nazwany lewackim.

Skoro ustaliliśmy, jak mam nadzieję, jaki jest stosunek do postępu lewaków, zastanówmy się chwilę nad tym, jak wygląda, albo może jak powinien wyglądać, stosunek do niego prawicowców. Będzie to poniekąd dziecinnie łatwe, ponieważ mój osobisty – zgoda, że bardzo nieortodoksyjny – pogląd jest taki: prawicowość to całkiem po prostu odrzucenie i zanegowanie lewactwa.

Tylko tyle, i aż tyle. Jest to moja własna teza, nie pamiętam, bym ją spotkał u kogokolwiek innego. Teza, której byłbym gotowy bronić, i która, jestem pewien, pozwoliłaby na wiele nowych, interesujących, a co najważniejsze prawdziwych wniosków. W tej chwili też jednak muszę ją zostawić na boku.

Czy proste zanegowanie lewicowych poglądów na postęp wystarczy, by uzyskać poglądy prawicowe? Z pewnością nie, sprawa jest nieco bardziej skomplikowana. Spróbujmy ustalić, jakie mogłyby być te prawicowe poglądy. Pojedźmy po kolei, tak jak to zrobiliśmy z lewactwem.


Czy dla prawicowca postęp jest dostrzegalny w dotychczasowej historii?

Prawicowe poglądy w tej sprawie mogą być bardzo różne i niemal na pewno wszystkie są bez porównania bardziej skomplikowane, oraz mniej “moralnie jednoznacznie”, niż poglądy lewackie. Każdy chyba prawicowiec przyzna, że w wielu dziedzinach obiektywny postęp – od jakiegoś dowolnie wybranego punktu w odległej historii do teraz – istnieje. Szczególnie widoczny jest on oczywiście w dziedzinie technologii i nauk ścisłych, tego chyba nikt przytomny nie może negować.

Prawicowiec bez oporów uznaje, że ten postęp miał miejsce, może też się nim mniej lub bardziej cieszyć – jeśli ktoś ma prywatny odrzutowiec, to powodów do tej radości posiada poniekąd więcej, jeśli, mimo całego postępu, musi się zadowalać tramwajem – mniej. Zwykłe ludzkie reakcje. Prawicowiec, po prostu nie dostaje z powodu tego obiektywnego postępu euforii. Czemu nie dostaje? Ponieważ prawicowość, w odróżnieniu od lewactwa, nie jest żadną quasi-religijnością i dlatego słabo nadaje się do takich rzeczy jak generowanie euforii.

Dla prawicowca raju na ziemi nigdy nie będzie, ludzkie życie będzie zawsze tragiczne, choć może i powinno być wzniosłe i piękne. Masę radości można mieć np. studiując historię, ale z pewnością nie jest zdrowym objawem religijna ekstaza dlatego, że utożsamiamy się z ludźmi “wyższymi, piękniejszymi, o bardziej melodyjnym głosie” obiecanymi nam przez Trockiego, czy tez jeżdżącymi na antytygrysach i antywielorybach, wyposażonych w piętnastostopowy ogon z okiem na końcu (to o ogonie podaję na odpowiedzialność Teofila Gauthier), których nam przepowiedział utopijny socjalista Fourier. Taka ekstaza to byłby objaw choroby psychicznej, a przynajmniej ostrej neurozy. Ale przecież lewactwo to właśnie taka choroba. W sensie klinicznym, bo niestety w sensie społecznym, to już dzisiaj niemal norma, więc gdyby za normę uznać idealną przeciętną, to lewak byłby całkiem zdrowy, a prawicowiec chory.

Oczywiście, u normalnych, przeciętnych ludzi lewacka choroba nie występuje nigdy w tak ostrej formie – nawet marszowa muzyczka w połączeniu z ładną pogodą i roztopienie się w udającym radość pierwszomajowym tłumie nie zdołało u większości pacjentów dać takiego efektu. Dzisiejsze ludowe lewactwo nie jest na ogół dość silne, by wywoływać u dotkniętych nią ogonową, antywielorybią ekstazę, jednak powinniśmy sobie zdać sprawę z tego, że poglądy i odruchy mas są w sporej części produktem takich właśnie ekstaz tych, którzy tą chorobą masy zarazili. Zresztą obawiam się, że skłonności gnostyckie, w tym lewactwo, homo zwany sapiens ma po prostu w naturze, więc to i tak powstaje samo z siebie i zawsze będzie się odradzało. (Perwersyjnie mógłbym powiedzieć, że to niemal jak kontrrewolucja, która, wedle Stalina, nasila się w miarę postępów socjalizmu.)

Podsumowując dotychczasowe wnioski, możemy powiedzieć, że prawicowiec dostrzega jakiś postęp w jednych dziedzinach, choć niekoniecznie we wszystkich. Chociaż niewielu jest zapewne ludzi, którzy wzdychają do epoki kamienia łupanego, jako do tego cudownego złotego wieku, i twierdzą, że wtedy wszystko było najlepiej w całej historii, to każdy z nas lokuje wiele spośród różnych ważnych aspektów ludzkiego życia gdzieś w przeszłości. Jedne w tej epoce, inne w innej, późniejszej albo wcześniejszej. Coś na ogół dla każdego jest najdoskonalsze właśnie dzisiaj, a coś może mamy jeszcze szansę udoskonalić, by było najdoskonalsze w przyszłości.

W niektórych dziedzinach mogła już w jego opinii jakiś czas temu nastąpić stagnacja, albo nawet regres. Dla reakcjonisty będzie tak w kwestii szeroko pojmowanej etyki, która dla takiego kogoś, jak i dla większości autentycznych prawicowców, jest rzeczą ważną, i ważniejszą od wielu błyskotek i atrakcyjek, które zawdzięczamy nowoczesności i “postępowi”.

W sumie możemy stwierdzić, że możliwych, choćby teoretycznie, prawicowych poglądów na występowanie postępu w historii może być bardzo wiele. Pogląd w tej sprawie po prostu nie przesądza o czyjejś prawicowości. Wystarczy, że się nie ma do “postępu” religijnego stosunku.


Czy dla prawicowca postęp jest w ogóle możliwy?

W mojej opinii odpowiedzi mogą być najprzeróżniejsze i może nigdy nie będzie jednej definitywnej prawicowej odpowiedzi. Dlaczego? Ponieważ lewacki “postęp” to pojęcie metafizyczne, quasi-religijne, a prawicowy pogląd nic takiego nie przyjmuje. Dominującą wśród ludzi wyznających prawicowe poglądy tezą byłaby zapewne ta, że jakiś metafizyczny “postęp” będący niejako celem i/lub sensem historii, nie istnieje. Co innego postępy w poszczególnych dziedzinach – mniej lub bardziej istotne, i wcale niekoniecznie będące czymś dobrym i do dobra prowadzącym. To naprawdę zasadnicza różnica, która zresztą stosuje się i do innych naszych pytań.


Czy dla prawicowca postęp jest pożądany?

Dla prawicowca na pewno niektóre rzeczy należałoby ulepszyć, więc w tym niezwykle wąskim, mało efektownym i niemetafizycznym sensie, tak. Jednocześnie każdy chyba, kto ma w sobie jakąkolwiek konserwatywną żyłkę (a bez konserwatywnej żyłki trudno przecież o prawicowca), tęskni za czymś z przeszłości, i po prostu uważa, że pod tym względem kiedyś w przeszłości “było lepiej”. Poza tym stosują się tutaj wszystkie, lub niemal wszystkie, nasze ustalenia z punktu, w którym zastanawialiśmy się nad prawicowym poglądem na istnienie postępu w historii.

Czy dla prawicowca postęp jest nieunikniony?

Jeśli mówimy o postępie w całej historii ludzkości, to moim zdaniem nie. Dlaczego? Ponieważ jakakolwiek “nieuniknioność” w historii jest po prostu czystą metafizyką. O ile całkiem akceptuję, iż pewne – bardzo ogólne, choć nietrywialne – “prawa” historiozoficzne można na temat historii ustalić, przynajmniej teoretycznie, coś tak mglistego jak “postęp”, w dodatku odniesione do całej historii, wykracza daleko poza te ramy. To już pojęcie quasi-religijne, a na przykład u Hegla po prostu religijne.

Dla prawicowca ziemska historia ludzkości kiedyś się musi skończyć – albo w wyniku definitywnego wkroczenia w nią Bóstwa, albo po prostu, tak jak kończy się wszystko w materialnym świecie. Kiedy zaś się skończy, to żadnego “postępu” oczywiście nie będzie. Lewactwo woli sprawy końca ludzkości nie poruszać, ponieważ mu to paskudnie psuje wizję ziemskiego raju.

Odpowiedzieliśmy sobie właśnie na pytanie, czy dla prawicowca postęp osiągnie kiedyś swój kres? Widzimy, że tak, z pewnością. I że nie jest to jakiś ziemski raj – jeśli raj, to na pewno nie ziemski, jeśli życie na ziemi (a choćby w jakichś dalekich gwiazdozbiorach, w co oczywiście serdecznie wątpię), to w sumie nic istotnego się aż tak bardzo nie zmieni. Bo po pierwsze nie może, a po drugie nie powinno i będziemy się przeciw temu bronić. Wizje łatwej, narkotycznej i konsumpcyjnej szczęśliwości w idealnie uporządkowanym, precyzyjnie sterowanym ludzkim stadzie, stanowczo nie pociąga prawicowca. Do tego stopnia, że trudno mu nawet sobie wyobrazić, albo uwierzyć, że dla wielu ludzi jest to absolutny ideał i realny cel, do którego wytrwale dążą.

Nic jeszcze nie zdążyłem napisać na temat lepianek i czworoboków piechoty, może zrobię to w ewentualnym następnym podejściu. W tym sensie, że coś jeszcze na temat postępu napiszę, bo że będę nad tym się głowił, to pewne.

A na dziś przydałaby się jednak jakaś puenta, czy konkluzja... Niech więc będzie taka: “moje dotychczasowe bicie się z własną korą mózgową i klawiaturą przywiodło mnie do prowizorycznego wniosku, że postęp nie jest z pewnością tym, co prawicowe tygrysy lubią najbardziej”.

Ciekawe, jakie zdanie na ten temat mają inni.